«Ο θεατής σαν αρχαιολόγος»
ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ της «Γραμμικής Β» είναι το επίκεντρο των έργων του Ν. Σαμαρτζίδη…
Ο Νίκος Σαμαρτζίδης μετατρέπει τον θεατή των έργων του σε αρχαιολόγο, σε αποκωδικοποιητή κρυμμένων μηνυμάτων. Η ατόφια ομορφιά της γραφής είναι το πρώτο πράγμα που μας αποκαλύπτουν τα αρχαϊζοντα έργα τέχνης. Αλλά όσο βαθειά χαράσσονται στο χρώμα μέσα τα σημάδια, οι εγκοπές, και οι γραμμές, εξίσου τόση πρόσβαση μας παρέχει ο καλλιτέχνης, γεννημένος το 1957 στην Μακεδονία, στα διαφορετικά σημασιολογικά επίπεδα της δουλειάς του. Η εικονογραφία πρωτοαρχαϊκών συστημάτων γραφής, η ποιητική δημιουργία και η ιστορία της, καθώς και η καλλιγραφία, αποτελούν μερικές από τις συνισταμένες στα έργα του Ν. Σαμαρτζίδη.
«Στους πίνακες αντικαθρεπτίζεται η ιερότητα της ποίησης», είπε ο Μοσχοβίτης καθηγητής της φιλοσοφίας Δρ. Vitim Kruglikov την Δευτέρα το βράδυ, αναφερόμενος στα έργα του καλλιτέχνη από το Rüsselsheim, στα εγκαίνια της έκθεσης με τον τίτλο: „Hommage à M. Ventris“…
Η Γραφή σαν τέχνη μυστική, η Γνώση της σημασίας και της δύναμης των γραμμάτων σαν μαγική φόρμουλα: Οι πίνακες του Νίκου Σαμαρτζίδη ασχολούνται πρωταρχικά με το μυστήριο της θρυλικής «Γραμμικής Β», αυτής της περιπετειώδους ιστορίας για αρχαιολόγους, γλωσσολόγους και κρυπτολόγους. Συνήθως πρόκειται για σχήματα από σκαλισμένες πέτρες ή χαραγμένα πλακίδια πηλού που συμπεριλαμβάνονται στα έργα του καλλιτέχνη. Το βασικό χρώμα της επιφάνειας μαρτυράει την επίδραση των καιρικών συνθηκών, είναι ξεθωριασμένο από τον ήλιο και το διάβα των αιώνων, βαθειά ραγίσματα διηγούνται την μοίρα των πλακιδίων στον στρόβιλο του χρόνου.
Την συλλογική μνήμη παίρνει ο Vitim Kruglikov σαν μεταφορά για να εξηγήσει το πολυεπίπεδο των έργων που κινούνται μεταξύ ζωγραφικής και γραφικών τεχνών. Αλλά ακόμα και όποιος δεν μπορεί να καταλάβει την μυστηριώδη γραφή των αρχαίων Κρητών και Μινωιτών, γοητεύεται αμέσως από τις χορεογραφίες των συμβόλων και των μορφών. Ανεκτίμητοι και κορεσμένοι από μια μακροχρόνια πολιτιστική κληρονομιά χιλιετιών είναι οι μεγάλου μεγέθους και με έντονα χρώματα πίνακες-πλακίδια.
Σχετική έκπληξη προκαλούν τουναντίον τα έργα εκείνα όπου ο Ν. Σαμαρτζίδης κάνει να συναντηθούν ο 21ος αιώνας με την ιστορική παράδοση της γραφής: Ο καλλιτέχνης έχει «χαράξει» στην γυαλιστερή σαν κάτοπτρο επιφάνεια από «Compact Discs» κείμενα σε γραμμική Β. Αυτό λειτουργεί σαν σχόλιο στην «Στήλη της Ροζέττας». Μόνο που εδώ έχουμε ένα πολύ μεγαλύτερο χρονικό κενό και διαφορά γραφών ανάμεσα στα σύμβολα της Γραμμικής Β και την φαινομενικά απεριόριστη ακολουθία των ψηφίων 1 και 0 στα ψηφιακά αρχεία μοντέρνων μέσων αποθήκευσης δεδομένων.
Ο ιστορικός τέχνης Peter Forster, που έκανε την εισαγωγή στην έκθεση, τόνισε πέρα από το θέμα της διάστασης της ιστορίας της γραφής και του πολιτισμού στα έργα, κυρίως την ποιότητά τους σαν έντονη ενασχόληση με την μεσογειακή πατρίδα του καλλιτέχνη. Ο Σαμαρτζίδης… ασχολήθηκε εκεί διαρκώς με τα χρώματα και τις φόρμες του ποικιλόμορφου ελληνικού τοπίου. Αυτές οι εμπειρίες απαντώνται και στα αφηρημένα, όμοια με τοπία έργα, με θέμα την γραφή, από τα οποία κυριαρχείται η έκθεση. «Τοπίο και φύση σαν αποθηκευμένη μνήμη», κατά τον Forster.
(Αποσπάσματα από ένα άρθρο του Peter Thomas στην εφημερίδα «Rüsselsheimer Echo», 09.03.2005)
„ Hommage à M. Ventris“ – « Ο σαγηνευτικός κόσμος της Γραμμικής Β »
Η έκθεση φέρει τον τίτλο «Αναφορά στον Μίκαελ Βέντρις» – «Ο σαγηνευτικός κόσμος της Γραμμικής Β».
Εδώ και πάνω από πέντε χρόνια ασχολείται ο έλληνας καλλιτέχνης Νίκος Σαμαρτζίδης με αυτήν την πρώϊμη μορφή της ελληνικής γραφής, κάνοντάς την την βάση της καλλιτεχνικής του δημιουργίας. Γι` αυτόν, η παράδοση της Γραμμικής Β δεν έχει διακοπεί μέχρι σήμερα και την αναζωογονεί εκ νέου…
Στην ιστορία της γραφής, παίζει η Γραμμική Β έναν αποφασιστικό ρόλο. Χρησιμοποιήθηκε από τον 14ο μέχρι τον 12ο αιώνα π.Χ. περίπου στην Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα. Είναι το σπουδαιότερο ενδο-ευρωπαϊκό σύστημα γραφής που ήταν σε χρήση πριν από την εισαγωγή μορφών του αλφαβήτου από την Μ. Ασία…
Γνωστά είναι περίπου 90 συλλαβογράμματα, κάπου 160 εικονογράμματα καθώς και αριθμητάριο. Ταυτόχρονα είναι η μοναδική συλλαβική γραφή, για μια γνωστή ευρωπαϊκή γλώσσα. Το σπουδαιότερο κέντρο που χρησιμοποιήθηκε ήταν το ανάκτορο της Κνωσσού με την επικράτειά του, όπου και ανακαλύφθηκε από τον άγγλο αρχαιολόγο Sir Arthur Evans κατά τις ανασκαφές του στις αρχές του αιώνα. Οι συνεχείς προσπάθειες του Evans για αποκρυπτογράφηση, παρέμεναν άκαρπες μέχρι τον θάνατό του, το 1941. Το 1939 βρέθηκαν επιπλέον κείμενα στην Πύλο, προς μεγάλη του έκπληξη, γιατί πίστευε πως η γραφή ήταν περιορισμένη στην Κρήτη. Θεωρούσε δε ότι ήταν απίθανο να πρόκειται για ελληνική γλώσσα.
Η αποκρυπτογράφηση έγινε τελικά από τον άγγλο αρχιτέκτονα και ερασιτέχνη ελληνιστή Michael Ventris (1922-1955) το 1952. Το ενδιαφέρον του είχε δημιουργηθεί σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών στο Λονδίνο, όταν έτυχε να παρευρεθεί σε μια διάλεξη του Evans.
Έκτοτε και για 17 ολόκληρα χρόνια προσπαθούσε ο Ventris να αποκρυπτογραφήσει την Γραμμική Β και το επέτυχε μόνον όταν πείστηκε ότι επρόκειτο για ελληνικά. Χάρη στον άθλο του γνωρίζουμε ότι τα κείμενα που βρέθηκαν είναι λογιστικής φύσεως με λίστες ατόμων, ζώων, ιδιοκτησίας, προερχόμενα κυρίως από την γραφειοκρατική διοίκηση των ανακτόρων της εποχής του χαλκού και δεν ήταν προορισμένα να μείνουν ες αεί, γι αυτό και δεν ψήνονταν. Οπωσδήποτε όμως δεν είναι λογοτεχνικά …
Γύρω στο 1375 διακόπτεται η παράδοση της γραμμικής Β στην Κνωσσό. Βασική αιτία ήταν η καταστροφή των ανακτόρων από φωτιά, που στην προκειμένη περίπτωση όμως «διέσωσε» με το ψήσιμο σε υψηλη θερμοκρασία τα πλακίδια του πηλού για τις επερχόμενες γεννεές, προφυλάσσοντάς τα από την διάβρωση του χρόνου.
Πιστεύεται ότι πέρα από την χάραξη και αποτύπωση με σφραγίδες σε πηλό, η γραφή γραφόταν και σε λιγότερο ανθεκτικά υλικά, όπως πάπυρο και περγαμηνή, καθότι βρέθηκαν και ενεπίγραφα αγγεία με σύντομα κείμενα στην ηπειρωτική Ελλάδα.. Χαρακτηριστικό είναι επίσης η διπλή γραφή, όπου μια γραμμένη με συλλαβογράμματα λέξη, ακολουθείται από το αντίστοιχό της ιδεόγραμμα…
Η εξαφάνiση του Μυκηναϊκού πολιτισμού, επισφράγησε την τύχη της Γραμμικής Β.
Αλλά όχι για τον Νίκο Σαμαρτζίδη…
Γι αυτόν όχι μόνο συνεχίζει η ανάμνηση στις γραφές της αρχαίας Κρήτης να ζει παραπέρα, αλλά η ενεργός καλλιτεχνική του δραστηριότητα, επηρεάζεται καταλυτικά από αυτήν την κληρονομιά…
Γεννημένος το 1957 στο νομό Πέλλας της Μακεδονίας, μεγαλωμένος στην Αθήνα και την Θεσσαλονίκη, έχει ήδη πίσω του διάφορες φάσεις καλλιτεχνικής ανάπτυξης, πριν εστιαστεί το ενδιαφέρον του στην Γραμμική Β. Προηγείται μια τριετής περίοδος αυτοαναζήτησης στην Κρήτη, από το 1979 έως το 1982, επηρεασμένη αποφασιστικά από το κρητικό τοπίο. Ακολουθεί επιστροφή στην Θεσσαλονίκη και ενασχόληση με την κεραμική. Εκ νέου απόδραση στην ύπαιθρο, στο Χόρτο του Πηλίου, δεκαετία του 80. Κυρίαρχα θέματα: νησιά και θάλασσα…
Από το 1990 όμως, και αφού έχει πλέον εγκατασταθεί με την οικογένειά του στην Γερμανία, τα ζωγραφισμένα και λουσμένα στο φως ελληνικά τοπία, είναι κάτι παραπάνω από απλές νοσταλγικές αναμνήσεις από την Ελλάδα. Πάντα ανήσυχος και ερευνητικός, καταπιάνεται με νέα θέματα και τεχνικές. Ο πρώτος του ενθουσιασμός για την γραφή τον οδηγεί κατ` αρχάς στην ασιατική (κινέζικη κλπ.) καλλιγραφία. Παρόμοια αλλά αντίθετα με το ενδιαφέρον της γαλλικής πρωτοπορείας του 19ου αιώνα, για τα αισθητικά πρότυπα σε γιαπωνέζικες ξυλογραφίες, στρέφεται ο Σαμαρτζίδης στην δική του ελληνική κουλτούρα, κυρίως την ελληνική γραφή των κλασσικών χρόνων, για να εστιαστεί σύντομα στην Γραμμική Β, την οποία κατ` αρχάς εύρισκε απλά όμορφη. Όμορφη επιπλέον γιατί όντας απροσπέλαστη, φαινόταν μυστηριώδης και αινιγματική… Η έλξη ήταν τόσο δυνατή, ώστε τώρα επιλέγει τα σύμβολά της σαν περιεχόμενο των έργων του…
Κατ` αρχάς οι φόρμες ήταν απλές, γραμμικά διατεταγμένες. Σταδιακά διευρύνει όμως τα εκφραστικά μέσα . Στον μουσαμά σχεδιάζονται ραγίσματα, όπως και στα πρωτότυπα πλακίδια. Προσθέτει επίσης σύμβολα και φόρμες από κοχύλια , όστρακα και πέτρες, ώστε να τονίζεται ο αρχαϊκός χαρακτήρας. Οι γραμμές από τα σπασίματα, που στην αρχή απλώς συνέβαλλαν σαν στοιχεία στην σύνθεση, αποκτούν δική τους ύπαρξη. Εάν τις παρατηρήσει κάποιος καλύτερα και μόνον αυτές, μπορεί ενδεχόμενα να διακρίνει συγκεκριμμένες μορφές να ξεπροβάλλουν. Κι αυτό γιατί ο Σαμαρτζίδης χρησιμοποιεί φωτογραφίες, επεξεργασμένες επιλεκτικά μέχρι απλούστευσης σε βασικές γραμμές, πάνω στις οποίες γράφει κατόπιν τα κείμενά του.
Αυτή του η μέθοδος, με την ελευθερία της γραμμής και τους υποσυνείδητους συνειρμούς σε αντικείμενα και μορφές, μας οδηγεί τώρα στην γραφή καθ` αυτή…
Στις πρώτες εργασίες πειραματίστηκε ο καλλιτέχνης πάνω σε ξύλο, χαράζοντας τα γράμματα με ηλεκτρικό τρυπάνι και δημιουργώντας μία επιφάνεια, πασπαλισμένη επιπλέον με άμμο, όπου κάποιος μπορεί πράγματι να «ψηλαφίσει» . Αργότερα το ξύλο αντικαταστάθηκε από μουσαμά επιστρωμένο με κονίαμα σε ακρυλική βάση. Η τραχύτητα της επιφάνειας δίνει την εντύπωση πώς βγήκαν οι πίνακες κατ` ευθείαν μες απ` το χώμα.
Άλλωστε οι πρώτοι χρωματικοί συνδυασμοί ήταν γήϊνοι, με την τερακότα και την ώχρα να κυριαρχούν. Αργότερα προστίθενται οξείδιο του χαλκού και τυρκουάζ. Τώρα μοιάζουν σαν μόλις να ανασύρθηκαν απ` την θάλασσα. Με τον καιρό, χρησιμοποιεί περισσότερο τις δυνατότητες του χρώματος, γίνεται πιο ελεύθερος και αποδεσμεύεται απο τα συνακόλουθα της πρώτης ανακάλυψης…
Τι διαβάζουμε όμως στούς πίνακες που δεν μπορούμε να διαβάσουμε;
Όλα τα έργα φέρουν έναν τίτλο. Οι τίτλοι μας βοηθούν στην αποκρυπτογράφηση του περιεχομένου. Ο καλλιτέχνης παραθέτει νέα ελληνική ποίηση του 18ου, 19ου και κυρίως του 20ου αιώνα… Τα σπουδαιότερα κριτήρια για την επιλογή των στίχων των Οδυσσέα Ελύτη, Καβάφη, Σεφέρη, Γιάννη Ρίτσου μέχρι τον Ανδρέα Κάλβο, τον Βαλαωρίτη και άλλους, είναι η «διαχρονικότητα». Στίχοι , που θα μπορούσαν εξ ίσου καλά να έχουν γραφτεί πριν από δύο-τρεις χιλιάδες χρόνια. Κυρίαρχα θέματα: περιγραφές του Αιγαίου και της θάλασσας, των στοιχείων της φύσης όπως νερό, αέρας, καιρικά φαινόμενα, καταιγίδες, τρικυμίες κλπ. Ενίοτε ελαφρώς αρχαϊζουσα γλώσσα, όχι όμως πάντα…
Παλαιότερα ζωγραφικά θέματα, βγαίνουν τώρα μέσω της Γραμμικής Β, με την μορφή ποιητικών γρίφων. Φύση και τοπίο, βρίσκονται πίσω από το κάθε έργο, σαν αποθηκευμένη μνήμη…
Τελευταία χρησιμοποιεί επίσης ο καλλιτέχνης ένα μοντέρνο μέσο αποθήκευσης πληροφοριών, σαν φορέα της καλλιτεχνικής του έκφρασης : Compact Discs ( CDs ), με την επιφάνειά τους χαραγμένη από τα σύμβολα της Γραμμικής Β. Πληροφορίες που βρίσκονται αθέατες στο εσωτερικό τους, συνδέονται για μας, με μια ορατή αλλά ακατάληπτη επιφάνεια…
Η σύνδεση παλιάς και νέας γνώσης, σε ένα καινοφανές καλλιτεχνικό δημιούργημα, πέτυχε…
Peter Forster
M. A. Kunsthistoriker ( Ιστορικός τέχνης )
Απρίλης 2005, Mainz, Γερμανία
«Απόψεις»
Svetlana Neretina
Τι κάνει ο Νίκος;
Δεν μεταφράζει τον Όμηρο από τα αρχαία ελληνικά στα νέα έτσι ώστε να εμπλουτιστούμε από την γνώση όλων αυτών των θησαυρών. Ούτε μεταφράζει μοντέρνα ποίηση στα λατινικά – αυτό θα ήταν μια φιλόδοξη άσκηση για τους ειδήμονες της γλωσσολογίας. Ούτε πρόκειται για ένα μήνυμα προς τους μεταγενέστερους. Αλλά (και είναι σχεδόν δύσκολο να το εκφράσουμε) – είναι μια ενσάρκωση της λέξης πάνω στον καμβά, (και εδώ μπορούμε να προσθέσουμε πιο προσεκτικά) – «μήνυμα προς τους προγόνους», (ή, αν μιλάμε πιο ωμά) – «προς τους νεκρούς».
Παραλογία, πλήρης παραλογία που δεν αφήνει καθόλου περιθώρια για καμμιά ερμηνεία… Μόνο το χρώμα, σαν μαρτυρία του αιώνιου φωτός, συνδέει αποστολέα και παραλήπτη. Το χρώμα είναι στην πραγματικότητα η συναισθηματική πλευρά της αντιληπτής προσέγγισης. Ενώ τα παράξενα σχήματα των γραμμάτων είναι το διανοητικό, ψυχρό και ακατάληπτο μέρος της εξίσωσης.
Πέρα από αυτό, πόσοι άνθρωποι γνωρίζουν την Γραμμική Β; Ακόμη καλύτερα: πόσοι άνθρωποι έχουν ακούσει κάτι για την Γραμμική Β; Εδώ οι λέξεις (των σύγχρονων ποιητών) μεταφράζονται σε σιωπή, περνώντας πέρα από τα όρια των λέξεων.
«Για να θυμούνται» – δηλώνει λακωνικά ο Νίκος.
Όχι για να μπορούν να μιλούν, μα για να θυμούνται.
Ποιος πρέπει να θυμάται;
Στην πραγματικότητα, εγώ είμαι ο πρώτος.
Wiesbaden, Μάης 2005
Το έργο του Νίκου Σαμαρτζίδη είναι, εξ’ αιτίας των αινιγματικών του συμβόλων απροσπέλαστο, και για τον αμύητο δύσκολα κατανοητό. Οι πίνακες του Σαμαρτζίδη μοιάζουν με ανασκαφές αρχαϊκών ευρημάτων από την μυθική εποχή της μινωικής Κρήτης. Και όντως, πάνω τους απεικονίζονται τα ιδεογράμματα και φωνητικά σύμβολα της αποκαλούμενης Γραμμικής Β, της γραφής που ήταν σε χρήση ανάμεσα στο 1500 με 1200 π. Χ., μέχρι την κατάρευση του πολιτισμού στο νησί, για να μεταδοθεί κατόπιν στον μυκηναϊκό πολιτισμό των Δωριέων της ηπειρωτικής χώρας.
Όντας άρρηκτα συνδεδεμένος με την ιστορία της ελληνικής του πατρίδας και γνώστης της λογοτεχνίας και των σύγχρονων ποιητών της χώρας του, ο Σαμαρτζίδης συνέλαβε την ιδέα να συνδυάσει μοντέρνα κείμενα με την αρχαϊκή συλλαβική γραφή Γραμμική Β. Έτσι δημιουργήθηκαν σειρές πινάκων ιερογλυφικής απόχρωσης στην γλώσσα των συμβόλων της Γραμμικής Β, πίσω από τους οποίους κρύβονται κείμενα σύγχρονης ελληνικής ποίησης διαφόρων κατευθύνσεων.
Ο μη–γνώστης δεν θα μπορέσει να αποκρυπτογραφήσει αυτά τα κείμενα. Παρ’ όλα αυτά όμως θα σαγηνευτεί από το το παιχνιδιάρικο ερέθισμα της σύνθεσης με τα αινιγματικά σύμβολα και την μαγεία των σχημάτων τους. Θα ξυπνήσει η περιέργειά του και η δίψα του για μάθηση, και ο θεατής θα οδηγηθεί στο να συμπληρώσει τα διανοητικά κενά με την δύναμη και την φαντασία των προσωπικών του αντιλήψεων…
Justus Schmalhausen
Ζωγράφος – Καθηγητής καλλιτεχνικών